OLDO deel 2 – De spoorlijn Deventer-Ommen en de onteigening

1 aftakking Beetwortelfabriek – 2 Beetwortelfabriek met kanaal – 3 Maalderij Jansen met brugwachterswoning – 4 Draaispoorbrug – 5 station – 6 zicht vanaf draaibrug richting Beetwortelfabriek.

Op 19 januari hebben we beloofd dat er meer berichten zouden volgen over de OLDO-spoorlijn. Zie Oldo deel 1 – Een spoorlijn naar de Lemelerberg. Dat bericht ging over een zogenaamd smalspoor naar de Lemelerberg. Nu gaan we in op de “echte” spoorlijn, die liep van Deventer tot Ommen. We werken in dit artikel met blauwe links waar je op moet klikken voor meer informatie.

Waarom deze spoorlijn?

De stad Deventer wilde graag een ontsluiting naar Ommen realiseren. Vanaf het begin was daarbij het uitgangspunt dat in Lemelerveld een zijspoor zou moeten komen naar de beetwortelsuikerfabriek. In die tijd was de heer Kampf daar directeur. De suikerfabriek had namelijk behoefte aan meer vervoersmogelijkheden dan alleen via het kanaal. Tijdens de campagnetijd lagen er namelijk honderden schepen in kolonne in het kanaal te wachten om gelost te worden, tot aan Zwolle toe! Reden dus om aanvullend vervoer te regelen. De spoorlijn werd in totaal 37,5 kilometer lang en liep van station Deventer via station Raalte naar station Ommen. De lijn is overigens maar 25 jaar in gebruik geweest, van 1910 tot 1935. Daarna is de spoorlijn gewijzigd in een autoweg, nog steeds als zodanig in gebruik, maar nu met stoplichten erbij in Lemelerveld!

De voorbereiding

De voorbereiding op de aanleg van het spoor heeft jaren geduurd. In 1898 waren er al initiatieven om een spoorlijn aan te leggen voor dit traject. Eerst was het idee dat het een tramlijn of een smalspoor zou worden. Dit is niet gebeurd omdat het in dat geval noodzakelijk was dat goederen in Ommen zouden moeten worden overgeladen naar spoorwagons op een “echt” spoor. En dat zou veel te veel tijd kosten. Interessant is de Memorie van Toelichting van november 1899 bij het ontwerp . In die toelichting wordt het spoortracé omschreven met alle plaatsen die worden aangedaan, met alle voorzieningen die getroffen moeten worden. Ook het zijspoor naar de Sukerfabriek “De Eersteling” wordt dan al expliciet benoemd.

De oprichting van OLDO

Pas in juni 1907 werd in Deventer de Overijsselse Lokaalspoorwegmaatschappij Deventer-Ommen (OLDO) opgericht. OLDO was een speciaal hiervoor opgerichte spoorwegmaatschappij. De exploitatie van de spoorlijn zou echter gebeuren door de Staatsspoorwegen (SS), de voorganger van de Nationale Spoorwegen (NS). Vanaf dat moment werden er plannen (waaronder begrotingen, tekeningen en bestekken) gemaakt, tot het voorjaar van 1909.

Plattegrond Lemelerveld met daarop de spoorlijn OLDO geprojecteerd

De volgende plattegrond van een groot deel van Lemelerveld laat mooi zien hoe de gronden verdeeld waren voordat het spoor aangelegd werd, en wie betrokken zou moeten worden bij de verkoop en/of onteigening. Je kunt daarbij onder andere de suikerfabriek en de haven goed onderscheiden. Ook kun je in het “centrum” de molen, en de boerderijen van Tijhaar en Zwakenberg goed zien. Een korte toelichting op de plattegrond:

• de brede gele horizontale strook is achtereenvolgens de Nieuwstraat, Dorpsstraat en Vilstersestraat,
• de smalle gele verticale strook aan de linkerkant op de tekening is de Schoolstraat,
• let op sectienummer 2529 en 2530 van timmerman Hein Vossebelt, later Campmans; op deze kavel wordt (ook) een stationskoffiehuis gebouwd,
• onder de Dorpsstraat is een breed blok getekend, bestaande uit in totaal 20 rijtjeswoningen van de suikerfabriek, gebouwd in 1867 voor de fabrieksarbeiders; ze zijn allemaal gesloopt, en omstreeks 1914 vervangen door 3 twee-onder-een-kapwoningen; op de plek van de rechter twee-onder-een-kap woning staat nu een dubbel woonhuis van Neppelenbroek, maar de middelste (o.a. spelverhuur Heuven) en de linker staan er nog steeds.

Grondplan

Ter voorbereiding op de aanleg van de spoorlijn werd onder andere het grondplan gemaakt. Dat gebeurde met zogenaamde blauwdrukken, een soort foto’s, waarmee onbeperkt tekeningen worden gemaakt. Ze werden gemaakt van het hele traject van Deventer naar Ommen. Daarop zijn alle grondkavels van de verschillende eigenaren ingetekend. Ook zijn, naast de spoorlijn zelf, sloten, op- en afritten en dergelijke, in beeld gebracht. Dat was onder andere nodig voor de onteigening van de benodigde grond. De tekeningen van het traject zijn in het archief in Deventer zorgvuldig gescand en achter elkaar geplakt. Hieronder is een deel ervan te zien, namelijk vanaf stopplaats Linderte tot voorbij Lemelerveld. Als je op de tekening klikt en inzoomt, kun je op detailniveau heel veel zien.

Als je inzoomt op bovenstaande detailfoto van het deel in Lemelerveld zelf, dan kun je het volgende zien:

• een rood gekleurd deel: dat betreft de grond die nodig was voor de spoorlijn, het station en de brugwachterswoning, en voor het zijspoor naar de suikerbietenfabriek,
• de “toegangsweg” in het rode deel: dat is uiteindelijk de Stationsstraat geworden,
• het zijspoor heeft een overweg via de “weg naar Vilsteren” (het begin van de huidige Nieuwstraat) naar de beetwortelsuikerfabriek,
• de rode cijfers onder en boven op de tekening bij de perceelnummers: deze cijfers geven aan welke kavels (gedeeltelijk) verkocht moeten worden; b.v. 18 bij sectie 2530 en 19 bij sectie 2520, beide van eigenaar Gerard Campmans, die intussen het timmerbedrijf van zijn schoonvader Vossebelt heeft overgenomen.

Correspondentie tussen OLDO en Beetwortelsukerfabriek

Interessant is de correspondentie tussen de OLDO en het bestuur van de fabriek, in chronologische volgorde, die gaat over technische zaken wat betreft de aansluiting van het zijspoor. Deze correspondentie bevat ook een eenvoudige blauwdrukschets met de aansluiting op de suikerfabriek. Ook is er een uitgewerkte blauwdruk  van het station in Lemelerveld met de aansluiting op de suikerfabriek. Je ziet daarop goed dat het spoor doorloopt tot het kanaal. Met aan de ene kant van het spoor de haven, en aan de andere kant de fabriek.

Interactieve kaart met links naar foto’s van vroeger

Voor een goede vergelijking van een oude kaart met een recente kaart kun je dit interactieve PDF-document  bekijken. Je kan dan van elke plek op de oude kaart naar de recente kaart en bij de verschillende locaties op de oude kaart staan links naar foto’s van vroeger.

Om dit interactief te kunnen beleven, is het beslist nodig het PDF bestand op een computer of mobiel te downloaden van https://sukerbiet.nl/oldo.pdf en te openen met Adobe Acrobat reader!

Op een andere manier kun je de oude kaart via een animatie vergelijken met een recente kaart: de oude kaart gaat automatisch geleidelijk over naar de huidige situatie.

Onteigening

Zoals gezegd, moesten veel eigenaren stukken grond afstaan. Alleen in het traject tussen de Posthoorn en het Overijssels kanaal zijn er al meer dan 20 eigenaren van grote en kleine stukken grond. Het afstaan is waarschijnlijk in een aantal gevallen in goed overleg gegaan, maar niet altijd. Zie bijvoorbeeld deze uitnodiging van notaris Bloem aan het OLDO-bestuur voor een zitting op 2 juli 1909 om met een aantal eigenaren koopaktes te passeren. Opvallende of bekende namen hierbij zijn:

• Marten Kingma, boterfabrikant,
• Antonie Siebelt,
• Gerard Campmans (eigenaar van o.a. stationskoffiehuis, waarover later meer),
• G. Tijhaar, molenaar,
• R.K. Parochie Heilig Hart (die blijkbaar ook onroerend goed had in de Dorpsstraat).

De aanleg

Op 1 augustus 1909 werd het startsein gegeven voor de echte aanleg, die ruim een jaar werk verschafte aan driehonderd man. De aanleg werd uitgevoerd door de firma Herder en Bolle, die voor de aanvoer van zand en grind twee locomotieven gebruikte: Anna en Dina, vernoemd naar de dochters van de ondernemers. Voor de aanleg was natuurlijk veel zand en grind nodig. Dit kwam voor een deel uit de IJssel bij Deventer, maar ook van de Lemelerberg. Zie ons eerdere bericht. De spoorlijn zelf was een lokaalspoorweg, waarbij de treinen niet harder dan 50 kilometer per uur mochten rijden. Er kwamen in totaal 14 stopplaatsen, waaronder tussen Raalte en Ommen de stopplaatsen Linderte, Crisman, Posthoorn, Dalmsholte en Reggebrug (en natuurlijk station Lemelerveld).

Voor de aanleg waren nodig: 38.000 dwarsliggers, 2,3 miljoen kilo spoorstaven en lasplaten, 19 bruggen, een ijzeren draaibrug in Lemelerveld, 40.000 kilo haakbouten, 216.000 kilo onderlegplaten, 20.000 kilo schroefbouten, 19 wissels, 91 m3 wisselhout en 27 brugliggers.

Er was veel materiaal nodig, maar ook f. 200.000 voor onteigening. klik hier voor de hele begroting.

Vanwege deze omvangrijke voorraden is bij het station in Raalte tijdelijk een terrein ingericht als “stapelplaats” met de nodige zijsporen. Dit was het voormalig MBI-terrein.

De volgende keer gaan we in op het station, het stationskoffiehuis en de reis zelf. We houden ons overigens nog steeds aanbevolen voor vragen, foto’s, aanvullingen, herinneringen of bijdragen aan dit spoor in Lemelerveld. Ook als je nog een voorwerp van het spoor of het station hebt of weet te vinden, laat het ons weten!

• Hans Heerink: tel. 06 – 25 32 12 68 of hansheerink@outlook.com
• Henk Heerink: tel. 06 – 51 31 64 80 of henk.heerink@gmail.com

Met dank aan Historisch Centrum Overijssel, Historische Werkgroep Lemelerveld, Paul Jansen, Wytze en Willem Schaapman.

Tekst: Henk Heerink
Fotobewerking/montage/interactieve plattegrond – pdf: Hans Heerink